बचत खात्यातील रोख ठेवी आणि कर नियम: एक सविस्तर मार्गदर्शक

नमस्कार! आजकाल आपण सगळेच बँकेचे व्यवहार करतो. बचत खाते (Savings Account) हे आपल्या आर्थिक जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. पण तुम्हाला माहिती आहे का की बचत खात्यात रोख रक्कम (Cash) जमा करण्यावर काही मर्यादा आहेत आणि त्याचे कर (Tax) संबंधित नियम काय आहेत? अज्ञानामुळे किंवा निष्काळजीपणामुळे आयकर विभागाकडून नोटीस येऊ शकते. हा गाइड तुम्हाला बचत खात्यातील रोख ठेवी आणि त्यासंबंधीच्या कर नियमांबद्दल सविस्तर माहिती देईल जेणेकरून तुम्ही भविष्यातील अडचणी टाळू शकाल.

१. बचत खाते (Savings Account) कशासाठी असते ?

Table of Contents

बचत खाते प्रामुख्याने तुमच्या बचतीचे पैसे सुरक्षित ठेवण्यासाठी आणि दैनंदिन छोट्या-मोठ्या गरजांसाठी पैसे काढण्यासाठी किंवा डिजिटल व्यवहार करण्यासाठी असते. हे खाते नियमित आणि मोठ्या व्यावसायिक उलाढालींसाठी किंवा मोठ्या प्रमाणात रोख रक्कम जमा करण्यासाठी नसते. व्यावसायिक गरजांसाठी चालू खाते (Current Account) वापरणे अधिक योग्य ठरते.

२. बचत खात्यात किती रोख रक्कम जमा करता येते? (Cash Deposit Limits)

वार्षिक मर्यादा: आयकर नियमांनुसार, जर तुम्ही एका आर्थिक वर्षात (१ एप्रिल ते ३१ मार्च) तुमच्या एका किंवा अधिक बचत खात्यांमध्ये एकूण ₹१० लाख किंवा त्याहून अधिक रोख रक्कम जमा केली, तर बँकेला ही माहिती आयकर विभागाला कळवणे बंधनकारक आहे.
प्रति व्यवहार मर्यादा (PAN शिवाय): जर तुम्ही एका वेळेस ₹५०,००० पेक्षा जास्त रोख रक्कम जमा करत असाल, तर तुम्हाला तुमचा PAN (Permanent Account Number) देणे आवश्यक आहे. PAN नसल्यास फॉर्म ६० भरावा लागतो.
चालू खात्यासाठी मर्यादा: चालू खात्यामध्ये एका आर्थिक वर्षात ₹५० लाख किंवा त्याहून अधिक रोख रक्कम जमा केल्यास त्याची माहिती आयकर विभागाला दिली जाते.

३. बँक आयकर विभागाला माहिती कधी देते? (Reporting to IT Department)

बँका आणि वित्तीय संस्था ‘ स्टेटमेंट ऑफ फायनान्शियल ट्रान्झॅक्शन्स ‘ (SFT) अंतर्गत विशिष्ट मर्यादेपेक्षा जास्त मूल्याचे व्यवहार आयकर विभागाला कळवतात. यामध्ये बचत खात्यातील ₹१० लाखांवरील रोख ठेवी, चालू खात्यातील ₹५० लाखांवरील रोख ठेवी, विशिष्ट मर्यादेवरील क्रेडिट कार्ड पेमेंट, मालमत्ता खरेदी-विक्री, मुदत ठेवी (Fixed Deposits) इत्यादींचा समावेश होतो. आयकर विभाग PAN च्या आधारावर तुमच्या सर्व खात्यांमधील व्यवहारांवर लक्ष ठेवू शकतो.

४. अघोषित रोख ठेवींचे कर परिणाम काय आहेत? (Tax Implications of Unexplained Cash Deposits)

जर तुमच्या बचत खात्यात मोठी रोख रक्कम जमा झाली असेल आणि आयकर चौकशीत तुम्ही त्या पैशांचा स्रोत (Source of Income) समाधानकारकपणे स्पष्ट करू शकला नाही, तर ती रक्कम तुमची ‘अघोषित उत्पन्न’ (Undisclosed Income) मानली जाऊ शकते.

कलम ६८ (Cash Credits): जर तुमच्या खात्यात जमा झालेल्या रकमेचा स्रोत तुम्ही सिद्ध करू शकला नाही, तर ती रक्कम त्या आर्थिक वर्षातील तुमचे उत्पन्न मानले जाईल.
कलम ६९अ (Unexplained money, etc.): जर तुमच्याकडे बेहिशेबी पैसे, सोने, दागिने किंवा इतर मौल्यवान वस्तू आढळल्या आणि तुम्ही त्यांचा स्रोत स्पष्ट करू शकला नाही, तर ते तुमचे उत्पन्न मानले जाईल.
कलम ११५बबे (Tax on income referred to in Section 68, 69A, etc.): हे कलम अत्यंत महत्त्वाचे आहे. वरील कलमांखाली ‘अघोषित उत्पन्न’ म्हणून गणल्या गेलेल्या रकमेवर खूप जास्त दराने कर लागतो. यामध्ये ६०% कर + २५% अधिभार (सरचार्ज) + ४% आरोग्य आणि शिक्षण उपकर लागतो. प्रभावीपणे हा दर सुमारे ७८% होतो! या उत्पन्नाविरुद्ध कोणताही खर्च किंवा कपात (deduction) मिळत नाही.

५. अघोषित उत्पन्नासाठी दंड (Penalties)

वर नमूद केलेल्या ७८% कराव्यतिरिक्त, आयकर विभाग उत्पन्नाची चुकीची माहिती दिल्याबद्दल किंवा उत्पन्न लपवल्याबद्दल दंडही आकारू शकतो (उदा. कलम २७०अ अंतर्गत).

६. नियमांचे पालन कसे करावे? (How to Stay Compliant)

डिजिटल व्यवहार: मोठ्या रकमा स्वीकारण्यासाठी किंवा देण्यासाठी शक्यतो चेक, NEFT, RTGS, IMPS, UPI सारख्या डिजिटल माध्यमांचा वापर करा.
चालू खात्याचा वापर: जर तुमचा व्यवसाय असेल आणि मोठ्या प्रमाणात रोख व्यवहार होत असतील, तर त्यासाठी चालू खाते वापरा.
हिशोब ठेवा: तुमच्या सर्व उत्पन्नाचा आणि खर्चाचा हिशोब व्यवस्थित ठेवा. बिले, पावत्या सांभाळून ठेवा.
ITR वेळेवर भरा: तुमचा आयकर रिटर्न (ITR) वेळेवर आणि योग्य माहितीसह भरा. सर्व उत्पन्न योग्य प्रकारे घोषित करा.

रोख ठेवींचा स्रोत स्पष्ट ठेवा: तुम्ही जमा करत असलेल्या रोख रकमेचा स्रोत तुमच्याकडे स्पष्ट आणि कायदेशीर असावा. उदा. पगारातून बचत, मालमत्ता विक्रीतून मिळालेले पैसे (ज्यावर योग्य कर भरला आहे), वडिलोपार्जित संपत्ती, किंवा कायदेशीर कर्ज.

७. आयकर विभागाची नोटीस आल्यास काय करावे ? (What to do if you receive a notice?)

घाबरून जाऊ नका.
नोटीस काळजीपूर्वक वाचा आणि ती कशा संदर्भात आहे ते समजून घ्या.
तुमच्या चार्टर्ड अकाउंटंट (CA) किंवा कर सल्लागाराशी त्वरित संपर्क साधा.
मागितलेली सर्व माहिती आणि कागदपत्रे वेळेत सादर करा.
जर रोख ठेवींचा स्रोत कायदेशीर असेल, तर योग्य पुरावे सादर केल्यास कोणतीही अडचण येणार नाही.

निष्कर्ष:

बचत खात्यात रोख रक्कम जमा करताना आयकर नियमांची माहिती असणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. योग्य माहिती आणि नियमांचे पालन केल्यास तुम्ही कोणत्याही कायदेशीर त्रासांपासून दूर राहू शकता. जर तुमच्याकडे मोठ्या प्रमाणात रोख रक्कम असेल, तर ती बँकेत जमा करण्यापूर्वी किंवा कोणताही मोठा आर्थिक व्यवहार करण्यापूर्वी कर सल्लागाराचा सल्ला घेणे नेहमीच फायद्याचे ठरते.

टीप: कर नियम वेळोवेळी बदलू शकतात. कृपया नवीनतम माहितीसाठी आयकर विभागाच्या वेबसाइटला भेट द्या किंवा कर सल्लागाराशी संपर्क साधा.

अधिक माहिती आणि अशाच उपयुक्त टिप्ससाठी इंस्टाग्रामवर @financemarathi_ ला फॉलो करा! #CashDepositRules #IncomeTaxIndia #TaxGuideMarathi #FinancialLiteracy